www.
johanblaauw.nl
Lotgevallen - De bijbel in psychoanalytisch perspectief
Om een boek goed te begrijpen kan het soms helpen de structuur of opzet ervan nader te onderzoeken. Ook voor bijbelboeken gaat dit op.
Wie de moeite neemt dit bijvoorbeeld met een evangelie als dat van Marcus te doen zal ontdekken dat de weg van Jezus bij hem verschillende, duidelijk van elkaar onderscheiden etappes kent. Het beeld van Jezus' optreden verschuift van etappe naar etappe. Achtereenvolgens komen zo verschillende aspecten van zijn leven, succes en tegenslag, bewondering en verguizing, in beeld. Wij krijgen vooral te zien hoe Jezus tegenslag en mislukking in zijn leven integreert en hoe zijn leerlingen daar vooralsnog niet in slagen. In dit opzicht blijkt Jezus zijn leerlingen ver vooruit. Met deze weloverwogen enscenering wil Marcus zijn lezers ertoe bewegen de dood van Jezus en van zichzelf niet te ontkennen of te verdringen, maar hem als inherent aan hun levensweg onder ogen te zien en te integreren.Bovenstaande gedachten heb ik ontleend aan het boek Lotgevallen - De bijbel in psychoanalytisch perspectief van Joop Smit en Harry Stroeken. Joop Smit is docent bijbelwetenschappen en Harry Stroeken psychoanalyticus.
Bijbel en psychoanalyse
Bijbel en psychoanalyse hebben meestal geen boodschap aan elkaar. Smit
en Stroeken brengen ze in dit boek met elkaar in contact. Na een eerste
hoofdstuk waarin de beide schrijvers verantwoording afleggen van de door
hen gekozen methode volgt een tweede hoofdstuk waarin ze nader ingaan op
de historische achtergronden en ontwikkelingen van de door hen gevolgde
manier van uitleg. Hierna worden twaalf bijbelgedeelten of -figuren behandeld.
Zes uit het Oude Testament en zes uit het Nieuwe Testament.
Het boek maakt zonneklaar hoe bevruchtend het voor de theologie en
in dit geval de exegese is om zich interdisciplinair te verbreden.
Geen dominee die voor psychoanalyticus speelt of een psychoanalyticus
die de theoloog uithangt, maar twee wetenschappers die naar elkaar weten
te luisteren en vanuit hun eigen discipline en vakkennis elkaar vragen
stellen om zo tot een breder verstaan van de gekozen bijbelverhalen te
komen. In concreto betekent dit dat de literaire structuur en de historische
situering van de besproken verhalen ruime aandacht krijgen. De inbreng
van de bijbelwetenschapper. Tegelijkertijd wordt zorgvuldig nagegaan wat
er bij de personages die in de verhalen een rol spelen, en bij de verschillende
lezers die daar in de loop van de tijd op hebben gereageerd, vanuit psychoanalytisch
perspectief te ontdekken valt. De inbreng van de psychoanalyticus in het
boek.
Deze combinatie zorgt ervoor dat de besproken bijbelfragmenten op een
herkenbare manier met onze eigen leefwereld verbonden worden, zodat je
als lezer het gevoel krijgt, dat je, als bijvoorbeeld Judas ter sprake
wordt gebracht, ook zelf in beeld bent. De satanische trekken waarmee Judas
doorgaans wordt uitgerust zeggen 'niets over de persoon van Judas zelf,
maar alles over hoeveel christenen te verdringen hebben. Het is projectie
naar buiten van onaanvaardbare, innerlijke strevingen'.
Dat de psychoanalytische benadering van bijbelverhalen uiteraard niet
de enige manier is om met deze verhalen om te gaan zijn de schrijvers zich
terdege bewust. 'Het psychoanalytisch perspectief is één
van de vele perspectieven waarmee het mogelijk is de bijbel te lezen'.
Hiermee zetten de auteurs zich duidelijk af tegen de bekende Duitse theoloog
Eugen Drewermann die zij verwijten dat 'voor hem de hele bijbel slechts
over één ding spreekt: de heilzame psychoanalyse'.
Paulus
Het laatste hoofdstuk van het boek gaat niet zozeer over een bijbelverhaal
of -fragment, maar over een persoon. Paulus. Hier laten de schrijvers ons
zien hoezeer wij eigenlijk Paulus door de bril van Luther zien. Volgens
Smit en Stroeken heeft Luther zijn eigen psychologische en theologische
problematiek in Paulus gelegd en hem zodoende gemodelleerd naar zichzelf.
'Luthers lezing is een theologische oplossing voor een eigen psychologisch
probleem'. Met als een van de gevolgen dat het godsbeeld van Paulus volgens
de auteurs in de lectuur van Luther strenger geworden is dan het in werkelijkheid
was. Vandaar hun pleidooi voor een delutheranisering van Paulus. Een negatieve
benaming voor een proces dat in positieve zin ook betiteld zou kunnen worden
als rejudaïsering. Belangrijk? Ja, want zo valt er een ander licht
op de verhouding tussen jodendom en christendom.
Het boek is niet alleen vlot geschreven en dus goed leesbaar. Het lijkt me buitengewoon geschikt om in groepen behandeld en besproken te worden. De hoofdstukken zijn niet te lang en bieden stuk voor stuk diverse aanknopingspunten om bijbelverhalen te verbinden met belangrijke aspecten en vragen waar veel mensen mee bezig zijn.
Joop Smit en Harry Stroeken, Lotgevallen, De bijbel in psychoanalytisch perspectief, Boom 1993, 184 pp.