www.
johanblaauw.nl
Mensbeelden in de bijbel
Is het mogelijk te spreken over het mensbeeld in de bijbel?Onder mensbeeld versta ik in dit verband de manier
waarop in de bijbel over mensen gesproken wordt. Wat direct opvalt bij
het lezen in de bijbel is dat er oneindig veel mensen in voorkomen die
allemaal hun eigen karaktereigenschappen hebben en hun beslissingen ten
kwade of ten goede nemen. Wat bovendien opvalt is dat in de bijbel zelden
over 'de mens' in het algemeen wordt gesproken, meestal gaat het over concrete
mensen of groepen in concrete situaties. Zoals bijv. in de Jozefverhalen
in Genesis waar de lotgevallen van Jozef en zijn broers worden verteld.
Als je al iets algemeens over 'de mens' in de
bijbel zou willen opmerken dan zou je kunnen zeggen dat er over 'de mens'
vaak gesproken wordt in zijn verhouding tot God en hoe deze verhouding
van invloed is op zijn lot en wat hem overkomt. Afhankelijk van dat wat
over mensen verteld wordt komen sommige mensen en daarmee hun eigenschappen
veel meer uit de verf dan anderen. Er zijn immers ook talloze 'bijfiguren':
mensen van wie soms niet meer meegedeeld wordt dan hun naam of zelfs dat
niet eens.
Negatief
Wat bij nadere beschouwing opvalt is dat in de
bijbel, om het voorzichtig uit te drukken, meer dan eens negatief over
mensen wordt gesproken. Je komt bijvoorbeeld in de psalmen allerlei types
tegen die gebukt gaan onder schuld en schuldgevoelens. Tegenwoordig noemen
we dat mensen met een negatief zelfbeeld. Ook in andere bijbelverhalen
kom je mensen met, soms zeer, negatieve beelden van zichzelf tegen. Daarnaast
is het aantal lieden wier bijdrage aan de bijbelse teksten uit louter zuchten
en klagen bestaat ook bepaald niet van de lucht. In het vervolg zal ik
me beperken tot twee voorbeelden. Een uit het Oude Testament en een uit
het Nieuwe.
Klaagliederen
In haar boek De
muur van het zwijgen (Houten 1990) wijst
Alice
Miller op het bijbelboek Klaagliederen
waar volgens haar een, inmiddels volwassen geworden, mishandeld kind het
woord voert, dat "steeds weer troost zoekt in de gedachte dat de foltering
slechts een rechtvaardige en noodzakelijke straf is voor begane overtredingen".
Een levensinstelling die ertoe bijdraagt dat men de waarheid omtrent de
oorzaak van ondergaan onrecht uit de weg gaat en daarmee zichzelf, aldus
Alice Miller, essentiële mogelijkheden ontneemt om deze op een positieve
manier te verwerken. Met alle gevolgen vandien voor de persoon zelf en
de mensen in diens omgeving: gekrenktheden zoeken meestal destructieve
uitwegen.
Judas
Een opmerkelijk bijbels personage in het verband
van bijbelse mensbeelden is ook Judas.
In het Johannesevangelie is hij iemand die volledig zwart wordt gemaakt
(zie hierover o.a. Lotgevallen
van Joop Smit
en Harry Stroeken,
Amsterdam 1993). Het verraad van Judas en zijn smadelijk einde hebben hem
gemaakt tot verbeelding van het kwaad bij uitstek: belichaming van de duivel
zelf.
(Judas verraadt Jezus met een kus, mozaïek, Ravenna, 500)
Met als mogelijk gevolg dat je als lezer in
hem kunt projecteren wat je bij jezelf niet onder ogen kunt, wilt of durft
zien. Wanneer ik het grijs bij mijzelf als lichtgrijs waarneem en het grijs
bij de ander als donkergrijs is het vervolgens nog maar een kleine stap
de ander als zwart te zien en mijzelf als wit. Wanneer op deze manier de
grijstinten, die het echte leven nu eenmaal kenmerken, oplossen in zwart
en wit vallen er onherroepelijk slachtoffers. Opgekropte agressie zoekt
altijd uitwegen en ontdoet de tegenpartij algauw van zijn menselijke trekken.
Kortom: in de bijbel vind je heel verschillende 'mensen' en daarmee ook heel verschillende mensbeelden. Daarom lijkt het mij misleidend over het bijbelse mensbeeld of iets dergelijks te spreken. Dat beeld bestaat niet. Daarvoor is de bijbel te genuanceerd en te realistisch. Verder valt op dat in de bijbel mensen vaak negatief ter sprake worden gebracht. Of is ook dat uiting van bijbels realisme?