www.
johanblaauw.nl
Nieuwe rituelen om de doden te herdenken
Ritueelbegeleiders begeleiden mensen bij rituelen rond belangrijke momenten in hun leven, zoals geboorte, huwelijk en dood. Het aantal ritueelbegeleiders in Nederland is de laatste jaren spectaculair toegenomen. Een conclusie die je daaruit kunt trekken is dat de belangstelling voor rituelen kennelijk toeneemt.In haar boek Herinnering aan alle zielen. Nieuwe rituelen om de doden te herdenken bevestigt cultureel antropoloog Berber Bijma dit beeld. Haar boek gaat over herdenkingsrituelen en zij wijst erop dat rituelen tijdenlang nauwelijks zichtbaar zijn geweest in onze samenleving. Vanaf de jaren '90 van de vorige eeuw is sprake van een enorme opleving van herdenkingsrituelen. Steeds vaker blijken mensen behoefte te hebben aan rituelen bij ingrijpende momenten in hun leven. Vaak hebben deze mensen geen band (meer) met een kerk. Vandaar dat er ook veranderingen te bespeuren zijn in de vormgeving van rituelen. 'Emotie, individualiteit en uniciteit zijn belangrijke kenmerken van nieuwe (herdenkings)rituelen. En niet te vergeten: zeggenschap voor de mensen die het aangaat', aldus Berber Bijma.
Ritueelbegeleiders vullen deze ruimte op. In haar boek stelt de schrijfster dat rituelen belangrijk zijn omdat ze emoties ruimte geven en daarmee helpen om ingrijpende gebeurtenissen goed te verwerken. 'Mensen zoeken naar vormen om met het ongerijmde van de dood in het reine te komen. Vormen die in eerste instantie de pijn van het afscheid uitdrukken, maar die ook de weg naar de toekomst openen. Want de achterblijvers moeten verder.'
Herdenkingsrituelen
Bijma's boek plaats de nieuwe aandacht voor (herdenkings)rituelen
in historische context door een overzicht te geven van de wijze waarop
mensen in de afgelopen eeuwen met de dood zijn omgegaan en welke veranderingen
daarin optraden. 'Met telkens wisselende gevolgen voor de gebruiken rond
afscheid, begrafenis en herinnering.' Een apart hoofdstuk gaat over de
traditionele herdenkingsrituelen van onze cultuur. De auteur onderscheidt
hier drie belangrijke tradities: de Keltische, de katholieke en de protestantse.
De Keltische gebruiken blijken nauwe banden met de latere christelijke
traditie te hebben.
Vervolgens schetst het boek een kleine geschiedenis
van de rituelen in Nederland. Hierbij komen o.a. de massale uitvaarten
van Pim Fortuyn en André Hazes aan bod, maar ook de Amsterdamse
Stille Omgang en de nationale dodenherdenking van 4 mei.
Omdat ritueelbegeleiders bij veel nieuwe rituelen
een grote rol spelen gaat één hoofdstuk speciaal over een
aantal van hen en de uitgangspunten en visies die zij hanteren in hun werk.
Het slothoofdstuk geeft voorbeelden van allerlei
nieuwe herdenkingsrituelen, waaronder herdenkingsmanifestaties op begraafplaatsen.
Een daarvan was de kunstmanifestatie Allerzielen Allicht op 2 november
2005 op de Nieuwe Ooster in Amsterdam. Kunstenaars hadden van de begraafplaats
één grote herdenkingslocatie gemaakt. Uit de reacties later
bleek 'dat het voor de nabestaanden een enorme opluchting kan zijn als
de doden een avond lang hoofdpersonen zijn. Eindelijk kunnen ze in openheid
herinneringen ophalen en die vormgeven.' Voor de meesten van hen was religie
geen item. 'Ze kwamen voor de rituelen. Daar hadden ze behoefte aan', vertelt
kunstenares Ida van der Lee, initiatiefneemster van deze bijzondere Allerzielenviering.
Verhelderende gids
Tot zover Berber Bijma's boek Herinnering
aan alle zielen. De auteur ontpopt zich in dit boek als bijzonder deskundig
op het gebied van de geschiedenis en de ontwikkeling van rituelen in Nederland.
Wie wil weten wat er momenteel op het gebied van rituelen in ons land aan
de hand is en wat de achtergronden daarvan zijn heeft aan dit boek een
betrouwbare en verhelderende gids. Ook de vele nieuwe mogelijkheden die
er ten aanzien van herdenkingsrituelen zijn komen ruimschoots aan bod.
Het boek lijkt me bovendien buitengewoon geschikt om in groepen met elkaar
te bespreken. Elk hoofdstuk biedt meer dan voldoende stof tot gesprek en
verschillende aanzetten om nieuwe ideeën voor rituelen met elkaar
uit te wisselen.
Berber Bijma, Herinnering aan alle zielen. Nieuwe rituelen om de doden te herdenken, met een voorwoord van prof.dr. G.M. Lukken, Uitgeverij Meinema Zoetermeer 2007, ISBN 978 90 211 4165 7, 126 pp., € 14,90.
(Bovenstaande recensie verscheen ook op Zinprofiel)