Bewaarplaatsen van het humane

Wanneer iemand de zeggenschap over zijn eigen leven afgenomen wordt, ontneem je hem zijn menswaardigheid. Daarom schendt armoede mensen omdat die hun de mogelijkheid ontneemt hun leven in te richten naar eigen ontwerp. Zo ontneemt armoede mensen hun menswaardigheid.

"Het voort laten duren van het wapenembargo van de moslims in het voormalige Joegoslavië en hen zo weerloze slachtoffers van de etnische schoonmaak te laten zijn, is daar een schrijnend voorbeeld van. Hun is de mogelijkheid ontnomen hun menswaardigheid te beschermen en als weerbare, respectabele mensen op te treden. Wapens hadden hun in staat kunnen stellen de verantwoordelijkheid voor zichzelf te nemen en te dragen. Het argument dat de opheffing van het wapenembargo de zaak alleen maar zal verergeren, is leeg en niet steekhoudend. Trouwens het geweld is geëscaleerd en het is niet ondenkbaar dat dit kon gebeuren precies vanwege het feit dat de moslims weerloos waren. Het valt ook nog maar te bezien of je dergelijk risicomijdend gedrag moet laten prevaleren boven het recht van de mens zich te kunnen verweren wanneer iemand op zijn leven uit is, bij de wet gedefinieerd als het recht op zelfverdediging".
Dit citaat komt uit het boekje Bewaarplaatsen van het humane van KarinMelis (1958). Het bevat opstellen over de menselijke waardigheid. De rode draad door het boekje is haar bezorgdheid over het morele relativisme, waarmee de wereld, lees de westerse samenleving, kennisneemt van en staat te kijken naar gruweldaden in Rwanda, Bosnië en elders.

Valkuil
Wie in 1995, waarin de Verenigde Naties 50 jaar bestaan, echt tot zich door laat dringen wat dit betekent komt al gauw tot de conclusie dat menselijkheid niet van deze wereld is. "Maar die uitspraak ondermijnt de pogingen ... om menselijkheid, hoe vertroebeld zij ons ook moge toeschijnen, te herstellen of haar misschien wel een nieuw gezicht te geven. Ook pogingen in de geschiedenis, die nog steeds hun niet te verwaarlozen sporen in onze westerse cultuur hebben nagelaten, moeten we niet negeren. Een van de pogingen loopt langs de weg van de rede die wij allen, al dan niet verdonkeremaand, nog steeds bezitten".
Voor deze "weg van de rede" breekt KarinMelis in haar boek Bewaarplaatsen van het humaneeen lans. Tegen het relativisme van de postmodernen, die er flink van langs krijgen, houdt zij overtuigend vol dat onze natuurlijke geneigdheid tot waarheid, de rede die in ons huist, nog lang niet dood is. "Deze overtuiging is nodig, willen we niet in de valkuil van het cynisme vallen. Die valkuil is het graf voor geestelijk daklozen".
Bij haar zoektocht neemt ze ons mee op wegen die mensen in verleden en heden gingen om menselijkheid te bewaren, ook al was dit niet altijd succesvol. Onderweg ontmoeten we o.a. Hannah Arendt en Rahel Varnhagen (wier biografie Arendt schreef), zijn we getuige van de tegengestelde wegen die Kant en Rousseau insloegen, hoezeer beiden zich ook door de rede lieten leiden en gaat Melis nader in op de vraag hoe het toch kon gebeuren dat de goede bedoelingen van Vaclav Havel, "de zelfkritische staatsman met visie", gecorrumpeerd werden.

Eigenbelang
Menselijkheid is alleen mogelijk, zo houdt Melis ons voor, wanneer we bereid zijn ons eigenbelang te overstijgen en het algemene belang van de mensheid voor ogen te houden.
Voordat tenslotte de postmodernist Rorty onder handen wordt genomen komen het falen van de Verenigde Naties en de mensenrechten ter sprake. In de praktijk van alledag zien we dat het principe van de mensenrechten, het recht te worden wie je bent, vatbaar blijkt voor politieke manipulatie: "etnische conflicten worden als het recht op nationale zelfdeterminatie en soevereiniteit gerechtvaardigd". En zo laten de Verenigde Naties te vaak het recht op soevereiniteit van een natie prevaleren als een rechtvaardiging van niet-handelen. Met als pijnlijk voorbeeld: het voormalige Joegoslavië, waar de Verenigde Naties nu juist onmiddellijk hadden moeten ingrijpen krachtens het principe waarom zij 50 jaar geleden werden opgericht, n.l. dat zulke gruweldaden als die van de Tweede Wereldoorlog nooit meer tegen welke groep mensen dan ook mochten gebeuren.
Bewaarplaatsen van het humane is een integer en realistisch pleidooi tot bezinning op de morele uitgangspunten van onze westerse cultuur. Ook al kan de wereld door het gezonde verstand niet van haar onrechtvaardigheden verlost worden, daarom wil dit nog niet zeggen dat we het niet hoeven te gebruiken. Integendeel. Helder laat Melis zien waarom dit zo is. Boeiende lectuur voor wie het denken niet schuwen.

© JOHAN BLAAUW

Deze recensie werd eerder gepubliceerd in Trouw van 24 augustus 1995

Karin Melis, Bewaarplaatsen van het humane, Essays over de menselijke waardigheid, Kok Agora Kampen 1995

naar begin