www.
johanblaauw.nl
Geloofscrisis als gezichtsbedrog
Een gestaag groeiend aantal mensen ervaart het christelijk geloof niet langer als een relevant antwoord op hun levensvragen. Deze kortsluiting tussen de vragen waarop mensen een antwoord zoeken en de antwoorden die de gangbare vormen van kerk en godsdienst geven leidt tot vervreemding.Gevolg: kerkverlating. Reactie bij de kerken: sluiten van de geslonken gelederen en volhardend doorgaan, want we leven kennelijk in een tijdperk waarin veel mensen aan het christelijk geloof geen boodschap meer hebben.In zijn boek Geloofscrisis als gezichtsbedrog: spiritualiteit en pastoraat in een postmoderne cultuurbindtDick Tieleman, docent aan de Theologische Universiteit van Kampen, met deze reactie de strijd aan. Hij wil de kerkverlating liever verstaan als een signaal om tot een herinterpretatie van het christelijk geloof te komen, "die recht doet aan de huidige cultuur en de moderne mens". Want wie verlaat nu eigenlijk wie? De ongelovigen de kerk? Of is het nu juist de kerk die de mensen verlaat? Bijvoorbeeld door hen in de kou te laten staan met hun levens- en zingevingsvragen die onherroepelijk bij een postmoderne cultuur horen? Voor Tieleman is het laatste het geval.
Humaniteit
Uitgangspunt voor zijn benadering is dat "veranderingen
op het terrein van godsdienst en geloof alleen goed verstaan kunnen worden
tegen de achtergrond van ingrijpende veranderingen die zich in de moderne
cultuur en dus in het zelfverstaan van mensen voltrekken". Met andere woorden:
hier is een theoloog aan het woord die de moderne cultuur volstrekt serieus
neemt. En wat blijkt? Niet ongeloof of onverschilligheid zijn de oorzaak
van de geloofscrisis, maar het gevolg van de kortsluiting tussen het (post)moderne
zelfverstaan van mensen en de traditionele vormen van kerk en geloof. Tielemans
boek bestaat uit drie delen.
Eerst beschrijft hij de veranderingen in onze
cultuur en de veranderingen in de christelijke geloofspraxis, die daardoor
"aangestuurd" worden. Zo heeft de kerk zijn machtspositie verloren en daarmee
ook een andere plaats gekregen. Tegelijkertijd leven we in een postmoderne
cultuur met fundamentele kritiek op alle "grote verhalen", ook dat van
het christendom, met hun exclusieve waarheidspretenties. "Deze kritiek
houdt tegelijkertijd een pleidooi in voor een verbrede, menselijke rationaliteit"
en een nieuwe aandacht voor de vraag naar de humaniteit. Een humaniteit
waar het ook de christelijke geloofspraxis om te doen is. Want "waar deze
humaniteit te vinden is, kan het koninkrijk Gods niet ver weg zijn".
Andere inzet
In het tweede deel gaat Tieleman in op de vraag
hoe het christelijk geloof in deze postmoderne cultuur gestalte kan krijgen.
Voorwaarde hiervoor is een "kritisch-constructief gesprek met de moderne
cultuur". Deze ontmoeting met het postmoderne denken maakt duidelijk dat
de huidige "geloofscrisis" niet zozeer het verval van de christelijke geloofstraditie
markeert als wel het verlies van bepaalde historische gestalten van christelijk
geloof.
Het derde deel behandelt de vraag hoe in de hiervoor
geschetste context pastoraat gestalte kan krijgen. Wat is pastoraat? Tieleman
omschrijft het als "de dienst van de kerk aan mensen met het oog op de
zingeving van het leven in het perspectief van de christelijke geloofstraditie".
In drie hoofdstukken worden de centrale elementen
van deze omschrijving uitgewerkt. Het element van de dienst aan mensen
spitst Tieleman toe op de samenleving als de horizon van dit diakonaal
geinspireerde pastoraat. Waar geloven in God niet langer vanzelfsprekend
is moet de kerk niet doen alsof dit wel zo is. Vandaar zijn pleidooi niet
bij de kerk of God in te zetten, maar aan de andere kant, bij de mens en
de humaniteit.
Kerk als netwerk
Het element van de zingeving spitst hij toe op
de mens en diens zoeken naar zin en het aspect van het perspectief van
de traditie op de kerk van de toekomst. Net als de cultuur heeft ook de
kerk een ontwikkeling doorgemaakt. "Ooit was er de kerk als kathedraal,
die samenviel met de cultuur". Vervolgens, in de moderne tijd, vormde de
kerk in meer of mindere mate een "bolwerk" binnen en tegenover de cultuur.
In de postmoderne tijd is de kerk onderweg van "gesloten bolwerk" naar
"open bouwwerk". En zo komt tenslotte de kerk van de toekomst in beeld:
de kerk als netwerk, die dicht bij de leefwereld van de mens leeft en "kunstenaars,
wetenschappers en sociaal bevlogen activisten" weet te betrekken bij haar
verhaal.
"Wie de geloofscrisis 'gezichtsbedrog' noemt",
schrijft Tieleman in de slotparagraaf, "dwingt zichzelf en nodigt anderen
dringend uit om opnieuw te kijken". Met dit boek dwong Tieleman zichzelf
daartoe. Zijn scherpe analyse van de kortsluiting tussen kerk en cultuur
dwingt ook zijn lezers opnieuw te kijken. Kortom: verplichte lectuur voor
wie ongelukkig zijn met de tussen christendom en (post)moderne cultuur
gegroeide kloof.
Dick Tieleman, Geloofscrisis als gezichtsbedrog: spiritualiteit en pastoraat in een postmoderne cultuur, Kampen 1995
Deze recensie werd eerder gepubliceerd in Trouw van 6 juni 1995